Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ là một dòng chảy văn hóa tâm linh đặc sắc, có vai trò cốt lõi trong đời sống người Việt. Nghi lễ Hầu đồng, hay còn gọi là lên đồng, là trung tâm thực hành tín ngưỡng này. Nó biểu hiện sự kết nối giữa con người và thế giới thần linh. Đặc biệt, cụm từ Chưa Bói Thân Cô – Nằm Trong Hệ Thống Tín Ngưỡng Thờ Mẫu là một lời khẳng định sâu sắc. Nó nhấn mạnh vai trò của các vị Thánh Cô trong việc truyền đạt thông điệp và tiên tri. Hệ thống thần linh này vô cùng phức tạp và bao gồm Tứ Phủ Vạn Linh với nhiều hàng vị rõ ràng. Việc hiểu rõ cơ cấu này giúp chúng ta tôn vinh những giá trị văn hóa truyền thống của Văn hóa Việt Nam. Đây là nền tảng để nghiên cứu về Thánh Mẫu Liễu Hạnh và nghi lễ Hầu đồng trang nghiêm.
Bối Cảnh Văn Hóa và Triết Lý Tam Tứ Phủ
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ là sự tổng hòa của các tục thờ bản địa lâu đời. Nó tôn thờ quyền năng của người Mẹ, biểu hiện qua các vị Thánh Mẫu. Hệ thống này đã được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể của nhân loại. Sự phát triển của tín ngưỡng này song hành cùng lịch sử dân tộc.
Từ thế kỷ XV, vai trò của Thánh Mẫu Liễu Hạnh đã được khẳng định. Ngài được tôn vinh là một trong Tứ Bất Tử của Việt Nam. Sự xuất hiện của Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoải đã hoàn thiện Tam Phủ ban đầu. Sau đó, Tín ngưỡng thờ Mẫu tiếp tục mở rộng, bao trùm khắp ba miền đất nước.
Sự Khác Biệt Giữa Tín Ngưỡng Thờ Mẫu và Tam Tứ Phủ
Thờ Mẫu là một khái niệm rộng lớn hơn. Nó bao gồm việc thờ cúng các Nữ Thần và Mẫu Thần ở mọi vùng miền. Ở miền Bắc, trọng tâm là Tam Tòa Thánh Mẫu. Trong khi đó, miền Trung thờ Bà Ngũ Hành hay Thiên Y A Na.
Ngược lại, Tín ngưỡng Tam Tứ Phủ có một hệ thống điện thần chi tiết hơn. Nó kết hợp cả Nam Thần như Vua Cha, Tôn Quan và Thánh Hoàng. Sự đồng nhất này tạo nên Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ. Nó đại diện cho sự thống nhất giữa âm và dương trong vũ trụ quan Việt Nam.
Khái Niệm Tiền Thân: Tam Phủ và Tứ Phủ
Thuật ngữ Tam Phủ [三府] là tiền thân của Tứ Phủ. Ban đầu, nó chỉ bao gồm ba cõi cai quản. Đó là Thiên Phủ (Trời, màu xanh da trời), Địa Phủ (Đất, màu vàng), và Thủy Phủ (Nước, màu trắng).
Sau này, tục thờ Thượng Ngàn được thêm vào. Vùng rừng núi, hay Nhạc Phủ, được bổ sung. Nhạc Phủ thường được đại diện bằng màu xanh lá cây. Từ đó, hệ thống được gọi là Tứ Phủ.
Tam Phủ Công Đồng [三府公同] có nghĩa là hội đồng chung cai quản ba miền. Dù có tên gọi Tam Phủ, hệ thống này thường được hiểu là đã bao gồm Tứ Phủ. Các giả thiết đều đồng tình về điều này.
Tứ Phủ Vạn Linh và Danh Hiệu Phổ Biến
Tứ Phủ Vạn Linh [四府萬靈] có nghĩa là vô vàn chân linh thần thánh của bốn miền. Theo các bản chầu văn, Tứ Phủ bao gồm Thiên, Địa, Thủy và Nhạc. Tuy nhiên, thứ tự danh hiệu phổ biến hiện nay thường là Thiên, Nhạc, Thủy, Địa.
Mỗi Phủ có một vị Thánh Mẫu đứng đầu. Họ đại diện cho quyền năng tối cao trên từng cõi. Thứ tự này được thống nhất trong các nghi lễ hầu đồng ngày nay.
Sơ đồ chi tiết về hệ thống điện thần Tam Tứ Phủ Vạn Linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam
Hệ Thống Thần Linh Cốt Lõi
Hệ thống điện thần Tứ Phủ được phân cấp rõ ràng theo thứ bậc. Sự sắp xếp này phản ánh vũ trụ quan và trật tự xã hội truyền thống. Từ vị trí cao nhất là Bồ Tát đến hàng Thánh Cậu, mỗi vị đều có vai trò riêng biệt.
Bồ Tát: Nền Tảng Tâm Linh
Mặc dù Tứ Phủ là tín ngưỡng dân gian, Đạo Phật vẫn có mối liên hệ mật thiết. Trước mỗi đàn lễ, các thầy Pháp đều thỉnh Phật tuyên kinh. Điều này thể hiện sự hòa quyện giữa Phật giáo và tín ngưỡng bản địa.
Tại các đền, điện thờ Mẫu, tượng Quan Thế Âm Bồ Tát hoặc Thiên Thủ Thiên Nhãn Bồ Tát thường được đặt ở vị trí cao nhất. Các vị này là biểu tượng của lòng từ bi. Họ là nơi nương tựa tâm linh tối cao.
Đức Vua Cha: Quyền Năng Vũ Trụ
Mỗi Phủ trong Tứ Phủ đều tương ứng với một Đức Vua Cha. Các Ngài có quyền năng tối linh và là người ra lệnh cho các vị thần khác. Đức Vua Cha đại diện cho sức mạnh và trật tự.
Đức Vua Cha Thiên Phủ, Ngọc Hoàng Thượng Đế, cai quản vùng trời, đại diện cho màu vàng. Vua Cha Thủy Quốc Động Đình, cai quản vùng sông nước, đại diện cho màu trắng. Đức Thánh Tản Viên, hay Tản Viên Sơn Thánh, cai quản vùng rừng núi (Nhạc Phủ), đại diện cho màu xanh. Cuối cùng là Đức Vua Cha Địa Phủ, cai quản vùng đất.
Tam Tòa Thánh Mẫu: Quyền Năng Tối Thượng
Thánh Mẫu là linh hồn của Tín ngưỡng thờ Mẫu. Theo Tam Phủ Công Đồng, có ba vị Thánh Mẫu. Tuy nhiên, Tứ Phủ Vạn Linh tôn thờ bốn vị Thánh Mẫu với quyền phép tối cao. Mỗi vị Mẫu phụ trách một vùng cõi riêng biệt.
Trong các cấm cung miền Bắc, Tam Tòa Thánh Mẫu được đặt ở vị trí cao nhất. Bên cạnh Mẫu luôn có các Thánh Cô theo hầu cận.
Ba vị Thánh Mẫu trong Tam Tòa Thánh Mẫu gồm: Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên (Liễu Hạnh Công Chúa, màu đỏ), Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn (La Bình Công Chúa, màu xanh), và Mẫu Đệ Tam Thoải Phủ (Xích Lân Công Chúa, màu trắng).
Bốn vị Thánh Mẫu trong Tứ Phủ Thánh Mẫu có danh hiệu khác: Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên (Thiên Phủ, màu xanh/hồng), Mẫu Đệ Nhị Địa Tiên (Địa Phủ, Liễu Hạnh Công Chúa, màu đỏ), Mẫu Đệ Tam Thủy Cung (Thoải Phủ, Xích Lân Công Chúa, màu trắng), và Mẫu Đệ Tứ Nhạc Tiên (Nhạc Phủ, Sơn Lâm Công Chúa, màu xanh).
Hàng Quan Lớn và Tôn Ông
Các vị Quan Lớn là những vị thần được Thánh Mẫu phân công. Họ thay mặt Mẫu cai quản bốn cõi Thiên, Địa, Thủy, Nhạc. Tương truyền, đây là 10 vị tôn quan được Vua Cha Bát Hải Động Đình sai xuống trần gian. Họ có sứ mệnh giúp dân chống giặc ngoại xâm.
Trong văn khấn, câu “Năm dinh quan lớn, mười dinh các quan” thường được nhắc đến. Điều này phản ánh sự phức tạp trong việc phân chia hàng vị.
Ngũ Vị Tôn Quan
Ngũ Vị Tôn Quan là năm vị quan đầu tiên. Họ là con của Ngọc Hoàng Thượng Đế giáng trần. Các Ngài được xếp vào hàng tướng của Vua Cha Bát Hải Động Đình.
Đệ Nhất Tôn Quan, hay Đức Thánh Cả, cai quyền Thiên Phủ, mặc áo màu đỏ. Đệ Nhị Tôn Quan, Quan Thanh Tra Giám Sát, quản rừng núi Lâm Cung, mặc áo xanh lá. Đệ Tam Tôn Quan quản sông nước, mặc áo trắng. Đệ Tứ Tôn Quan, Quan Đệ Tứ Khâm Sai, cai quản đất bằng, mặc áo vàng. Cuối cùng là Đệ Ngũ Tôn Quan, quản sông Tranh, mặc áo lam hoặc tím than.
Lục Phủ Tôn Ông
Năm vị tướng còn lại của Vua Cha Bát Hải Động Đình được xếp vào hàng Lục Phủ Tôn Ông. Đây là các vị thần có công lớn trong việc bảo vệ đất nước. Trong nghi thức hầu đồng, Quan Đệ Thất và Quan Triệu Tường thường được thỉnh về ngự đồng sau Ngũ Vị Tôn Quan.
Các vị này bao gồm Quan Lớn Đệ Lục (màu đỏ), Quan Lớn Đệ Thất (Quan Điều Thất, màu đỏ), Quan Lớn Đệ Bát Đồng Bằng Sông Diêm (màu vàng), và Quan Lớn Đệ Thập Triệu Tường (Quan Hoàng Triệu, màu vàng).
Thập Nhị Vị Chầu Bà và Sứ Mệnh Bảo An
Thập Nhị Vị Chầu Bà là 12 hóa thân của Tứ Vị Thánh Mẫu. Các Chầu Bà được phân công cai quản khắp bốn phương tám hướng. Họ đi từ vùng rừng núi đến vùng sông nước. Mỗi Chầu Bà mang một sắc phục và danh hiệu riêng biệt.
Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên (Thiên phủ) mặc màu đỏ. Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn (Nhạc Phủ), Ngôi Kiều Công Chúa, mặc màu xanh. Chầu Đệ Tam Thoải Phủ (Thoải Phủ), Thủy Điện Công Chúa, mặc màu trắng. Chầu Đệ Tứ Khâm Sai (Địa phủ), Chiêu Dung Công Chúa, mặc màu vàng.
Các Chầu Bà nổi tiếng khác gồm Chầu Năm Suối Lân, Chầu Lục Cung Nương, Chầu Bảy Kim Giao và Chầu Tám Bát Nàn. Chầu Bé Bắc Lệ (Nhạc Phủ), Bắc Lệ Công Chúa, thường mặc áo đen hoặc xanh chàm.
Thập Vị Quan Hoàng: Những Vị Thánh Tướng
Thập vị Quan Hoàng là 10 vị Thánh Hoàng. Các Ngài là con trai của Vua Cha Bát Hải Động Đình. Họ được giao nhiệm vụ xuống trần gian giúp dân dẹp giặc. Mỗi Ông gắn liền với một vị tướng tài giỏi trong lịch sử Việt Nam.
Ông Hoàng Cả (Thiên Phủ), Ông Hoàng Quận/Lê Lợi, mặc màu đỏ. Ông Hoàng Đôi (Nhạc Phủ) mặc màu xanh lá. Ông Hoàng Bơ (Thoải Phủ) mặc màu trắng. Ông Hoàng Tư (Địa Phủ), Ông Hoàng Khâm Sai, mặc màu vàng.
Trong số mười Ông, Quan Hoàng Bơ, Quan Hoàng Bảy và Quan Hoàng Mười thường được thỉnh về ngự đồng nhiều nhất. Ông Hoàng Bảy Bảo Hà (Nhạc Phủ) mặc áo lam hoặc tím chàm. Ông Hoàng Mười Nghệ An (Địa Phủ) mặc áo vàng.
Vai Trò Của Thánh Cô và Thánh Cậu Trong Nghi Lễ Đồng
Trong hệ thống Tứ Phủ, các hàng Thánh Cô và Thánh Cậu đóng vai trò quan trọng. Họ là những vị hầu cận Mẫu và các Chầu. Nhiệm vụ của họ là tấu đối, giúp con nhang đệ tử bày tỏ tâm đức trước cửa Thánh Mẫu.
Thập Nhị Cô Sơn Trang và Bát Bộ Sơn Trang
Bát Bộ Sơn Trang là 8 vị Tướng Sơn Trang hầu cận Mẫu Thượng Ngàn. Số 8 tượng trưng cho 8 hướng trời đất. Chúa Thượng Ngàn là trung tâm. 8 vị tướng này đã phù giúp An Dương Vương và Hai Bà Trưng giữ nước.
Thập Nhị Cô Sơn Trang là 12 Thánh Cô tôn kính. Họ cũng theo hầu cận Mẫu Thượng Ngàn. Các Thánh Cô thường được gọi theo tên vùng miền mà họ đại diện. Ví dụ như Cô Cả Núi Dùm hay Cô Đôi Bắc Lệ. Họ thường mặc trang phục thổ cẩm khi ngự đồng.
Tứ Phủ Thánh Cô và Cụm Từ “Chưa Bói Thân Cô”
Tứ Phủ Thánh Cô là những vị Thánh Cô hầu cận các vị Thánh Mẫu hoặc các Chầu. Cô Bơ Thoải Phủ (màu trắng) và Cô Chín Sòng Sơn (màu hồng) là những vị rất nổi tiếng.
Sơ đồ chi tiết về hệ thống điện thần Tam Tứ Phủ Vạn Linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam
Các Thánh Cô, đặc biệt là Cô Đôi Thượng Ngàn và Cô Chín Sòng Sơn, thường được biết đến với khả năng tiên tri và bói toán. Đây là một phần quan trọng trong tín ngưỡng dân gian. Cụm từ Chưa bói thân cô – nằm trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu xuất phát từ thực tế này. Nó ám chỉ rằng việc bói toán hay gieo quẻ là một hoạt động linh thiêng. Hoạt động này phải được thực hiện thông qua “thân cô” (người hầu đồng hoặc người chuyên làm bói) dưới sự chứng giám của các Thánh Cô.
Thân cô ở đây không chỉ là người làm bói thông thường. Họ là người được Thánh Cô lựa chọn để truyền đạt ý chỉ. Việc bói toán trong Tứ Phủ không chỉ để dự đoán tương lai. Nó còn là cách để hóa giải nghiệp chướng và tìm kiếm sự bình an. Sự xuất hiện của các Thánh Cô trong nghi lễ hầu đồng luôn mang lại sự tươi vui và linh ứng.
Tứ Phủ Thánh Cậu
Tứ Phủ Thánh Cậu là những vị kề cận các vị Thánh Hoàng. Các Cậu Bé thường là những linh hồn mất trẻ. Họ được thần hóa thành các Thánh Cậu. Cậu đại diện cho sự hồn nhiên và tinh nghịch.
Bốn vị thường xuất hiện trong hầu đồng là Cậu Cả Thượng Thiên (đỏ), Cậu Đôi Thượng Ngàn (xanh lá), Cậu Bơ Thoải Cung (trắng) và Cậu Bé Bản Đền (xanh). Các Cậu Bé đóng vai trò khuấy động không khí buổi lễ.
Các Vị Thần Phối Thờ Quan Trọng Cùng Tứ Phủ
Bên cạnh hệ thống điện thần chính của Tứ Phủ, nhiều vị thần khác cũng được phối thờ. Sự phối thờ này làm phong phú thêm đời sống tâm linh của người Việt.
Hệ Thống Mẫu Thần Địa Phương
Các Mẫu Thần là những vị Mẫu Bà có công lao lớn giúp đỡ nhân dân. Khi hóa thánh, họ được nhân dân tôn sùng và lập đền thờ.
Các vị Mẫu Thần nổi bật gồm Mẫu Đầm Đa (Quốc Mẫu Âu Cơ) và Tứ Vị Vua Bà (Tứ vị Thánh Nương). Mẫu Thiên Y A Na, hay Bà Chúa Ngọc, có nguồn gốc từ nữ thần Po Nagar của người Chăm. Ngoài ra còn có Quốc Mẫu Hoàng Thái Hậu Ỷ La (Nguyên Phi Ỷ Lan).
Ban Công Đồng Trần Triều
Ban Công Đồng Trần Triều là một hệ thống phối thờ rất phổ biến. Đức Ông Trần Triều Trần Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn, hay Đức Thánh Trần, là người đứng đầu.
Hội đồng này bao gồm các tướng sĩ nhà Trần. Họ đã có công lớn trong việc chống quân Nguyên Mông. Các vị này đều là nhân vật lịch sử được thần thánh hóa. Hội đồng Trần Triều gồm Vương Phụ (An Sinh Vương Trần Liễu), Vương Mẫu, Phu nhân, Tứ Vị Vương Tử và Nhị Vị Vương Cô.
Hệ Thống Nữ Thần và Nam Thần Khác
Nhiều vị Chúa Bà và Nữ Tướng có công trong các cuộc kháng chiến cũng được thờ cúng. Họ đóng góp rất lớn vào việc gìn giữ đất nước. Các Vị Chúa Bà là hiện thân của lòng dũng cảm và trí tuệ.
Sơ đồ chi tiết về hệ thống điện thần Tam Tứ Phủ Vạn Linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam
Chúa Đệ Nhất Tây Thiên (Tây Thiên Quốc Mẫu) và Chúa Đệ Nhị Nguyệt Hồ là những Chúa Bói nổi tiếng. Chúa Thác Bờ Hòa Bình và Bà Chúa Kho cũng là những vị thần linh thiêng.
Hệ thống Nam Thần phối thờ bảo vệ cuộc sống địa phương cũng rất phong phú. Đó là Thần Bạch Hạc, Thần Độc Cước, Linh Lang Đại Vương và Thần Long Đỗ. Các vị này là chỗ dựa tinh thần cho cộng đồng.
Hàng Hạ Ban và Các Vị Thần Cận
Hạ ban là hàng vị thấp nhất trong hệ thống thờ cúng. Họ đóng vai trò bảo vệ và giữ gìn điện thờ. Hạ ban gồm hai vị là Quan Ngũ Hổ và Xà Thần.
Quan Ngũ Hổ là năm vị hổ đại diện cho sức mạnh tự nhiên. Xà Thần là thần rắn, biểu tượng cho sự bí ẩn và linh thiêng của đất đai. Các vị này được đặt ở vị trí dưới cùng của điện thờ Mẫu.
Ngũ Hổ Đại Tướng cũng tương tự hạ ban. Họ xuất hiện trong hội đồng Trần Triều. Các vị này thể hiện sự gần gũi giữa thiên nhiên và tâm linh.
Phân Tích Chuyên Sâu Về Màu Sắc và Biểu Tượng
Màu sắc đóng vai trò quan trọng trong Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ Phủ. Mỗi màu đại diện cho một Phủ và một tính chất thần linh.
Thiên Phủ (Trời) thường gắn với màu đỏ (Mẫu Liễu Hạnh, quyền năng tối cao) và vàng (Ngọc Hoàng, sự uy quyền). Nhạc Phủ (Rừng núi) gắn với màu xanh lá, thể hiện sự sống và sức mạnh thiên nhiên. Thủy Phủ (Sông nước) gắn với màu trắng, biểu tượng cho sự thuần khiết và sâu thẳm. Địa Phủ (Đất) gắn với màu vàng, biểu tượng cho sự nuôi dưỡng và phồn thịnh.
Màu sắc không chỉ là trang phục khi hầu đồng. Nó còn là dấu hiệu nhận biết hàng vị và quyền năng của vị thần đang ngự.
Kết Nối Văn Hóa và Tính Bảo Tồn
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ Phủ là một phần không thể tách rời của bản sắc Việt Nam. Nó thể hiện triết lý Âm Dương Ngũ Hành. Tín ngưỡng này đề cao vai trò của người phụ nữ trong xã hội. Nó là minh chứng cho sự tôn trọng tự nhiên và môi trường.
Nghi thức hầu đồng là một hình thức nghệ thuật biểu diễn dân gian. Nó kết hợp âm nhạc chầu văn, vũ đạo, và trang phục lộng lẫy. Việc duy trì và phát triển tín ngưỡng này là bảo tồn di sản. Nó cũng là cách để thế hệ sau hiểu về cội nguồn tâm linh.
Việc tìm hiểu về từng hàng vị thần linh giúp người dân hiểu rõ hơn về đạo lý. Nó khuyến khích sự hướng thiện và lòng biết ơn. Đây là mục tiêu cuối cùng của mọi hoạt động tâm linh.
Việc nghiên cứu về hệ thống điện thần Tứ Phủ giúp làm rõ bản chất của văn hóa này. Từ triết lý Tam Phủ, sự phân cấp Quan, Chầu, Hoàng, Cô, Cậu, tất cả đều tạo nên một vũ trụ quan hoàn chỉnh. Mọi nghi lễ, mọi câu khấn đều hướng đến sự hài hòa và chứng tâm. Quả thực, Chưa bói thân cô – nằm trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu là minh chứng cho sự phức tạp và phong phú của tín ngưỡng này. Nó đề cao vai trò của việc truyền đạt tâm linh thông qua các vị Cô và Cậu.
