Vốn là Tiên nữ trên trời giáng thế, giáng vào nhà họ Vũ ở Cấm Giang Hải Phòng. Chúa là một nữ tướng tài giỏi thời Ngô Quyền. Đức Ngô vương tin tưởng trao quyền cho Chúa cai quản toàn bộ quân lương, quân nhu ngay tại bản doanh đất Gia viễn của bà.
Năm phương năm miếu rõ ràng
Sắc phong bản cảnh chúa bà ngũ phương
Quyền bà cai quản năm phương
Muôn dân sớm tối dâng hương chúa bà
Chúa bà ngự tại gốc đa
Mười ba quán gốc người qua sớm chiều
Nón dâu áo trắng yêu kiều
Canh ba giờ tý mỹ miều hiện thân
Chúa thương yêu những con dân
Có tâm có đức chúa phân rõ ràng
Ai mà hống hách ngang tàng
Chúa sai thị nữ thu mang hồn về
Đêm về gặp cảnh hôn mê
Mơ thấy ma quỷ hành tê liệt mình
Ngày đêm đau khổ hồn linh
Phải đi thỉnh thánh thỉnh kinh mời thầy
Tu tâm tu đức từ đây
Chúa thương chúa xét cho bầy con thơ
Chúa bà Năm Phương bản cảnh là ai?
Vốn là Tiên nữ trên trời giáng thế, giáng vào nhà họ Vũ ở Cấm Giang Hải Phòng. Chúa là một nữ tướng tài giỏi thời Ngô Quyền. Đức Ngô vương tin tưởng trao quyền cho Chúa cai quản toàn bộ quân lương, quân nhu ngay tại bản doanh đất Gia viễn của bà. Khéo léo thông minh, chúa lo mọi thứ đầy đủ. Chiến thắng Bạch Đằng vang dội mở đầu kỉ nguyên tự chủ sau hơn 1000 năm Bắc thuộc.
Công lao to lớn của Chúa, nhà vua ban sắc phong “Hộ quốc trang huy – Thượng đẳng tôn thần”. Khi Chúa hồi giá về Thiên cung lại được Quốc Mẫu giáo phong cho làm Chúa bà Năm phương cho cai quản bản cảnh khắp hết năm phương. Ngày thác của Chúa là ngày 16 tháng 6 khoảng năm 939 – 944.
Tương truyền, trước khi đánh trận trên sông Bạch Đằng, Đức thánh Trần Hưng Đạo đã vào đền thắp hương và đã được Bà phù hộ cho đánh tan quân địch.
Trong tiềm thức người dân Hải Phòng, Bà chúa Vũ Quận không phải người trần gian mà là một vị tiên nữ trên Thiên Đình được giáng trần để phù hộ cho nước, che chở cho dân”. Khi đã hồi tiên, Chúa Bà được giao quyền cai quản năm phương trời đất, bản cảnh bản xứ ngũ phương vậy nên được tôn xưng là Bà Chúa Năm Phương.
Chúa bà hiển linh khắp hết mọi nơi, dạo chơi khắp chốn, một hôm đúng giờ Tý nửa đêm, chúa hiện ra thành một cô gái đẹp tuyệt trần, gọi xe dong chơi, đưa chúa về cây đa 13 gốc, chúa trả tiền nhưng quay lại thì không thấy ai hết, chỉ thấy tiền trong tay là tiềm âm phủ. Người phu xe biết là Tiên thánh khấn vái, Chúa phù hộ cho được như ý. Lại có chuyện một Me Tây thời Pháp dám hỗn láo với đền Chúa, Chúa hành cho ngứa ngáy chí rận, chữa mãi không khỏi, phải đến cầu xin sám hối Chúa, Chúa tha cho Me Tây khỏi và Me Tây đó lập đền thờ rất trang nghiêm.
Sắc phong đầy đủ của Chúa là: “Ngũ phương Vũ Quận Bạch (Quyến) Hoa Công chúa sắc phong Hộ Quốc Trang Huy Thượng đẳng thần”
Đền thờ chính chúa bà Năm Phương:
Đền thờ Chúa có nhiều nhưng phải kể đến Đền Cấm ở Hải Phòng (Cấm Giang Linh Từ), Đền Tiên Nga ở Gia Viên – An Dương – Hải Phòng (nay ở Máy Tơ, Ngô Quyền) hoặc miếu cây đa 13 gốc trên đường tới sân bay Cát Bi.
Cụ thể: Đền Chúa Bà Năm Phương được lập ở rất nhiều nơi, nhưng nổi tiếng hơn cả là một số ngôi đền ở nguyên quán Hải Phòng, đất chúa ngự:
- - Đầu tiên phải kể đến Chùa Cấm thuộc Phố Cấm, Hải Phòng (tên tự là Cấm Giang Bản Cảnh Linh Từ hay Nguyệt Quang Tự, trong bản tự có hẳn cung cấm bề thế uy nghiêm thờ chúa)
- - Sau đó là Vườn Hoa Chéo, trên đường Trần Hưng Đạo, Hải Phòng (đây là nơi trước đây người me Tây kia lập đền tạ ơn chúa, đền xưa rất lộng lẫy, nhưng bây giờ đã không còn do tàn phá của chiến tranh, chỉ còn lại dấu tích nhỏ nhưng vẫn là nơi linh thiêng, hàng tháng có rất nhiều người dân đến đây lễ chúa)
- - Tiếp theo là “Cây Đa mười ba gốc” . Đây là ngôi miếu nhỏ thờ chúa (ở trên đường ra sân bay Cát Bi) là nơi chúa gọi phu xe chở về chốn đó, có cả Đền Tiên Nga cũng thuộc đường Lê Lợi, Hải Phòng
- - Cuối cùng là ngôi miếu nhỏ không tên trên đường Lê Thánh Tông.
Các ngôi đền đó đều tổ chức ngày tiệc chúa là ngày 16/6 âm lịch.
Xem thêm: Căn đồng: 3 năm thử lính, chín năm thử đồng
Vân du họ Vũ hạ phàm
Khuôn trăng người ngọc muôn vàn thương yêu
Năm Phương chúa ngự sớm chiều
Đông Tây Nam Bắc thổ nhiều trung cung
Hay cho trăm họ tương phùng
Nước Nam Đại Việt chốn nhà chúa linh
Tháng 6 vân giá đăng trình
Nét trăng tròn đỉnh Chúa linh giáng phàm
Ban cho trăm họ khuôn vàng
Cùng là thước ngọc rõ ràng chẳng sai
Hải tần phòng thủ hòa hài
Từ đây xinh đẹp hoa khai tâm ngà
Cảng biển nức tiếng gần xa
Cùng là địa ốc nguy nga dưới trần
Cầu đường bốn phía tương lân
Dẫu xa ngàn dặm thoắt gần thấy ngay
Chúa độ quyền phép trong tay
Nhân khang vật thịnh phúc dày chúa ban
Khánh tiệc chúa bà Năm Phương
Khánh Tiệc Chúa Bà Năm Phương được tổ chức vào ngày 16-6 Âm Lịch hàng năm. Đây cũng chính là ngày mất của chúa bà (vào khoảng năm 939 - 944)
Chúa bà Năm Phương ngự đồng:
Chúa Bà Năm Phương chỉ được hầu ở một số vùng (đặc biệt là Hải Phòng là nơi sinh quán quê nhà của Chúa Bà năm xưa).
Hải Phòng và một số địa phương lân cận, trong các đàn lễ mở phủ thường có dâng một tòa đàn gọi là: Đàn Chúa Bà (gồm có hình Chúa Quận Năm Phương, hai cô hầu cận, có khi là có cả hình 12 cô nàng (tất cả đều màu trắng), nón chúa hài cườm, một cỗ xe ngựa (hoặc xe phu kéo) hay thường gọi là Xe Chúa Bà) và thỉnh mời Chúa Bà Năm Phương về ngự để chứng đàn đó.
Chúa Năm Phương thường ngự về trước Chầu Năm Suối Lân hoặc cũng có một số người hầu chúa sau Tam Vị Chúa Mường.
Chúa ngự về thường mặc áo trắng (hoặc có khi chỉ choàng chiếc khăn phủ diện) làm lễ khai cuông rồi cầm tiền tung lên trên ban Công Đồng trong bản đền bản điện để khai quang chứng đền, chứng điện, chứng đàn, chứng phủ (ở một số nơi khác còn hầu chúa về múa quạt hoặc múa mồi). Tính ra, xưa kia, trên đất Hải Phòng có ít nhất là năm nơi thờ Chúa Bà, vậy nên, khi chúa ngự, văn có hát rằng:
Vũ Quận Bạch Hoa Công Chúa
Năm phương năm miếu rõ ràng
Quyền cai bản cảnh tiên nàng dâng hoa
Trung thiên thiết lập một toà
Bạch Hoa công chúa ngự toà năm phương
Đền thờ chúa am thanh cảnh vắng
Thú hữu tình cảnh vật tốt sao
Đôi bên long hổ chầu vào
Có cây cổ thụ vươn cao rườm rà
Hương trời ngào ngạt gió đưa
Dấu thiêng để lại ngàn xưa còn truyền
Có bà Chúa Quận thần tiên
Giáng sinh hạ giới về miền Cấm Giang
Gia Viên là đất là làng
Hải An là quận rõ ràng sử xanh
Giáng sinh họ Vũ đầu ngành
Phong tư nhất mực giáng hình tiên nga
Cứ nửa đêm canh ba giờ Tí
Hiện ra người mĩ nữ cung nương
Nón dâu áo trắng hài cườm
Dạo chơi khắp hết năm phương lại về
Gọi phu xe trả cho tiền giấy
Biết chúa bà tay lạy miệng kêu
Đặt mình mơ thấy chiêm bao
Có người thiếu nữ hỏi sao chưa hầu
Chúa thương những kẻ đói nghèo
Biết ra lại được lộc nhiều hơn xưa
Phút biến đi về nơi bản cảnh
Sai tiên nàng đủng đỉnh dâng hoa
Ai mà ngạo mạn điêu ngoa
Chúa sai thị nữ thu ba hồn về
Đêm nằm mơ thấy ma cùng quỷ
Ngày chúa làm liệt vị chân tay
Phải đi thỉnh thánh mời thầy
Xem ra mới biết về tay chúa bà
Sắm nhang hoa dâng kêu trấn trạch
Sớ tấu lên minh bạch từng câu
Cung văn đàn hát luyện cầu
Thỉnh bà lai giáng ngự đầu đồng nhân
Văn khấn chúa bà Năm Phương
"VƯỜN HOA CHÉO" - HẢI PHÒNG - Miếu thờ Chúa Bà Năm Phương được di dời về Cây Đa 13 gốc năm 1960 trong Chiến dịch Chống mê tín dị đoan.
Năm phương năm miếu rõ ràng
Ngũ Phương Bản Cảnh quyền hành tối linh
Đền thờ cảnh trí hữu tình
Có cây cổ thụ có hoa nghìn cành
Đền chúa bà am thanh cảnh vắng
Thú hữu tình cảnh vật tốt sao
Đôi bên long hổ chầu vào
Có cây cổ thụ xanh xao ruờm rà
Cứ vào đúng canh ba giờ tý
Hiện ra người mĩ nữ cung nương
Quả nón dâu áo thắm hạt cườm
Rong chơi khắp hết năm phương lại về
Gọi xe phu trả cho tiền giấy
Biết chúa bà tay lạy miệng van
Chúa thưong những kẻ cơ hàn
Cứu người thoát ách lầm than đoạ đầy
Có phen ngự giáng nơi bản cảnh
Sai cô hầu cần mẫn vào ra
Trần gian báng nhạo điêu ngoa
Sai cô tì nữ thu giam hồn về
Đêm nằm mơ những ma cùng quỷ
Chúa làm cho liệt vị chân tay
Phải đi thỉnh thánh mời thầy
Xem ra mới biết về tay chúa bà
Sắm nhang hoa dâng lên cung tiễn
Tấu sớ văn tách bạch từng câu
Dâng văn đàn hát nguyện cầu
Sở nguyện như ý chúng con ơn nhờ
Biết chúa ra thành tâm chúa độ
Còn hay là báng bổ cửa thiêng
Chúa cho trăm trứng ngàn phiền
Trăm sinh ngàn bệnh liên miên tháng ngày
Biết chúa bà từ nay thành kính
Chúa chấm đồng nhận lính các nơi
Nhất tâm tin tưởng phật trời
Dâng văn thỉnh tới cảnh trời năm phương
