Là một trong ba vị chúa bói nổi tiếng nhất Việt Nam, Chúa Bói Then thực sự là ai? Thần tích về bà chúa bói Then? Văn khấn chúa bói Then và nơi thờ chúa bói Then hiện ở đâu?
Chúa bói Then là ai?
Người xưa kể rằng tộc người Nùng có vị Tiên Chúa Then, trong quan niệm của tộc người này thì Chúa là đại diện của thần tiên, là người có sức mạnh phi thường, cầu nối giữa thiên và địa. Trong thần tích của người Nùng, Then là một vị Tiên Chúa bói, người luôn lấy khả năng siêu phàm của mình ra để giúp người, giúp đời. Khi Tiên Chúa thác về với cõi tiên luôn hiển linh báo mộng cho cõi nhân gian được biết để tránh được tai kiếp. Chính vì sự linh thiêng đó, đền thờ bà Chúa Then đã được lập nên để thờ phụng và là nơi để bà con bày tỏ những mong ước của mình đến với Tiên Chúa.
Chúa Then khác với văn hóa hầu chầu Đạo Mẫu. Tiên chúa bói Then có ngày sinh ngày hóa. Bà chúa Then tín ngưỡng bản địa thờ thần trên rừng núi, đặc biệt đối dân tộc Nùng thờ chúa Then cũng giống tín ngưỡng thờ các vị chúa sơn trang.
Then bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ trời (phạ) của các cư dân Tày, Nùng, Thái nói chung. Then được sinh ra trên cái nôi là tín ngưỡng slien (Tiên), nói cách khác, tín ngưỡng slien là khởi đầu của tín ngưỡng thờ Then
Nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Yên, khi nghiên cứu về Then Tày đã chỉ ra 9 cách hiểu về Then dựa trên tư liệu nghiên cứu của Triều Ân , tuy nhiên, cho dù cách viết như thế nào thì cũng chỉ có cách gọi là “Then” hoặc “Pựt”. Chính vì vậy, khái niệm về Then có thể được hiểu rất rộng rãi. Tùy thuộc vào văn cảnh, nếu như nói đến Then ở khía cạnh là tín ngưỡng dân gian thì đây là một tín ngưỡng của đồng bào người Tày-Thái-Nùng, dùng đàn tính và các điệu hát phục vụ nghi lễ tôn giáo tín ngưỡng, nếu nói đến Then khi nhắc đến con người thì đó là các ông bà Then, các thầy Then, những người của mường trời, của trời có trách nhiệm làm cầu nối giao tiếp giữa thần linh và con người, thông qua những thầy Then mà ước nguyện của con người được gửi gắm có thể đi tới nơi của các thần linh.
Then còn là những khúc hát, điệu múa được dùng trong các lễ cúng chữa bệnh, giải hạn, cầu mùa, lễ cốm, lễ cấp sắc, mừng năm mới… của người dân tộc Tày, Nùng, Thái, do những người làm nghề Then thực hiện.
Người thực hành được các nghi lễ then phải là những người có khả năng đặc biệt. Theo quan niệm của người Tày và trong thực tế, Then là người được trời cử xuống hoặc được tổ tiên có nghiệp then lựa chọn để giúp người trần gian thực hiện các nghi lễ then, đáp ứng nhu cầu tâm linh của cộng đồng, nếu đó là phụ nữ thì gọi là Mè Then (hay Mè Slin), còn là đàn ông – thường rất hiếm thì gọi là Pò Then (hay Pò Slin).
Có thể nói, Then gắn bó với người dân tộc Tày - Nùng - Thái như chính máu thịt của họ, như tình yêu quê hương của họ. Nói như nghệ nhân Then Xuân Bách:
"Then là hơi thở, là cuộc sống."
Chúa bói Then giáng đồng như thế nào?
Chúa Then hành nghề tạo phúc, nhiều dòng họ thờ gọi Then Then tổ (kế tử truyền tôn), Then có nghĩa khác (thiên binh thiên tướng), vị thần tiên ở cõi trời, đức chốn tổ Linh Quang ảnh hưởng niềm tin đối với con người, chúa Then ở đền giữ gìn qua nhiều dòng họ (đã được bắt pháp) nguồn tín ngưỡng có nhiều nơi thờ chúa Then, chúa Then là vị nhân thần nằm trong tực thờ Tam Tứ Phủ. Ngài có năm sinh năm hóa, con cháu của họ đang hành nghề”.
Thực hành tín ngưỡng hầu đồng trong lễ hội bà chúa Then
Chúa về đồng muôn nhà kính phục
Nét hây hây mắt tựa sao xa
Chúa tiên linh ứng hay là
Gảy đàn non nước khúc ca chiêu hồn
Thủa xưa Chúa Then giá ngự trên một tòa sơn trang, cảnh núi rừng xanh ngan ngát, nơi thượng ngàn tụ khí linh thiêng, chúa bà được coi là Tổ Then, trang phục chúa bà thường mặc áo đen chàm vạt ngắn, trang sức thường vận kiềng bạc đen khảm nạm ngọc lam. Chúa Then thường ngự trên thạch bàn, ngày ngày chúa tu luyện đến cả quỷ cũng sợ uy linh, một đời làm phúc cứu dân, bao nhiêu nghiệp chướng xoay vần hóa không, hành nghề tạo phúc muôn đời nhớ ơn.
(ảnh Vuong Dolphin)
Cảnh sơn lâm rừng xanh ngan ngát
Cửa thượng ngàn tụ khí trung linh
Có phen biến tướng hiện hình
Chúa bà giáng thế lập nghề hát then
Chúa mặc áo đen chàm vạt ngắn
Kiềng bạc đem khảm nạm ngọc lam
Lạng Sơn chúa ngự thạch bàn
Tay cầm đàn Tính hát vang núi rừng
Xem thêm một quan điểm khác về chúa bói Then và tín ngưỡng thờ Mẫu
Quyền phép và tục thờ chúa bói Then ?
Đền thờ bà chúa then đươc toạ lạc tại vị trí: Thôn Nà Lùng, Xã Hoàng Văn Thụ, Huyện Bình Gia, tỉnh Lạng sơn. Ngôi đền xây dựng từ thời nhà Lê. Ngôi đền ban đầu chỉ là một cái miếu nhỏ, trong đền thờ tứ phủ công đồng ( nghi lễ thờ tam tứ phủ) và ngoài ra thờ một vị thần bà chúa then.
Xuất phát từ quan niệm ốm đau, bệnh tật là do hồn lìa khỏi xác trong một thời gian hay do “phi” nhập vào xác đánh đuổi xúc phạm đến hồn. Từ đó tất yếu nảy sinh quan niệm là muốn khỏi bệnh thì phải làm cách nào để hồn về với xác hoặc đánh đuổi hồn ma ra khỏi cơ thể. Nhưng con người không thể tự “gặp” trời để xin được mà phải có một loại người “đặc biệt” có khả năng kết nối cõi người với thế giới siêu nhiên, đó là “then”, “giàng” hay “pựt”; những người có tài năng, kinh nghiệm thực sự, giầu có về vốn sống người uy tín. Vì có kinh nghiệm nên họ biết cách xử thế, biết phân định những bất lợi và thuận lợi do thiên nhiên, thời tiết gây ra đối với hoạt động lao động sản xuất của con người.
Với nghĩa như trên thì “then”, “giàng”, “pựt” của người Tày, Nùng và Thái giống như thày mo của người Mường, hay thày cúng, cô đồng bà cốt của người Kinh. Họ là những người được nhân dân tin tưởng giao cho trọng trách linh thiêng là nốt kết giữa trời và đất. Để cho uy tín và “khả năng” siêu phàm của mình được tăng cao, các “then” còn cấp sắc được gọi là lẩu then. Số tua ở sau mũ là “chứng chỉ” khẳng định khả năng giao tiếp với thần linh của mỗi then. Nếu dải tua mũ càng nhiều càng chứng tỏ khả năng xuất chúng của then càng lớn và vì thế mà ông/bà then có nhiều dải càng được con hương tôn kính và trọng vọng hơn rất nhiều.
Thông qua các thầy Then có khả năng “đi lại dễ dàng từ cõi này sang cõi khác” mà cõi trời được cụ thể hóa như một hình ảnh lý tưởng của cõi nhân gian, hay nói cách khác Then đã nhân hóa cõi trời để làm cho cõi trời gần gũi với cõi người hơn. Ngoài ra những thầy Then còn cụ thể hóa quan niệm linh hồn trong tín ngưỡng dân gian bản địa của người Tày, Nùng và Thái. Từ niềm tin dân gian quả trứng và chim én đã trở thành công cụ và biểu tượng nghề nghiệp của Then. Tất cả các vị thần trong quan niệm dân gian khi vào trong Then đều được hình tượng hóa như những nhân vật có thật. Ngoài tổ tiên tổ sư là những nhân vật có thực đã khuất, các vị thần linh khác trong Then đều có dáng vẻ riêng. Nhiều vị được hiện lên qua phương thức nhập đồng trong các đám lấu cấp sắc của “pựt” nhử Thổ công, Táo công. Khi nhập đồng, những thầy then sẽ trở thành nhân vật “nhà trời” đang hạ giới để giáo huấn, dạy bảo con nhang nghe và làm theo.
Đền thờ chúa bói Then hiện nay ở đâu?
Đền thờ bà Chúa Then tọa lạc tại vị trí thôn Nà Lùng, xã Hoàng Văn Thụ, huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn. Không biết rằng chúa then có từ bao giờ mà được sự linh thiêng của chúa nên ngôi đền đã được gây dựng lên từ thời nhà Hậu Lê, ban đầu ngôi đền chỉ là miếu nhỏ có một lư hương cổ và được dòng họ Liễu qua các đời được vinh dự truyền nhau làm thủ nhang cho ngôi đền. Đền thờ tứ phủ công đồng (nghi lễ tam tứ phủ) và thờ một vị thần Bà Chúa Then. Theo gia phả họ Liễu ghi chép lại, Không biết chúa then có từ khi nào mà chỉ biết rằng khi từ Trung quốc đi vào và bắt dòng họ Liễu phải lập miếu thờ. Bà con dân bản đến miếu thờ cúng bái, dâng lễ với cầu khỏe mạnh, cầu may mắn, bình an... đều đạt được ước muốn... Dần dần, rất nhiều người biết đến miếu thờ.
Trải qua năm tháng lịch sử, ngôi đền vẫn nằm trên vị trí cũ. Hiện tại, ngôi đền vẫn lưu giữ cổ vật Lư hương với dòng chữ "Thánh cung vạn tuế" có giá trị lịch sử lên tới hơn 200 năm và cây kiếm, áo chàm và bộ sóc nhạc biểu tượng của người dân tộc Nùng dùng trong nghi lễ then đều có giá trị trên 100 năm.
Năm 2016 ngôi đền được trùng tu lại thành gồm ba cung, cũng giữa thờ tam tòa Thánh Mẫu và bà Chúa Then thủ đền, cung ngoài thờ Sơn Trang và cung thờ Thần Triều.
Ngày 6/6 hàng năm là ngày lễ chính của đền.
Thầy Then tại Lạng Sơn
Văn bà chúa bói Then
Thỉnh mời tiên chúa bói then
Nguyên xưa giá ngự một tòa sơn trang
Vốn xưa sinh Thánh trên ngàn
Vân Phong, Tĩnh Túc tiên nàng giáng sinh
Cao Bằng hiển ứng anh linh
Mán, Mường các bộ phụng tình làm tôi
Cảnh sơn lâm rừng xanh ngan ngát
Cửa thượng ngàn tụ khí trung linh
Có phen biến tướng hiện hình
Chúa bà giáng thế lập nghề hát then
Chúa mặc áo đen chàm vạt ngắn
Kiềng bạc đem khảm nạm ngọc lam
Lạng Sơn chúa ngự thạch bàn
Tay cầm đàn Tính hát vang núi rừng
Trên rừng cấm ngày ngày tu luyện
Có phép tiên tà quỷ sợ uy
Linh xà hổ phục tâu quỳ
Muôn loài muông thú đều thì phục công
Miền sơn động chúa ngồi đàn hát
Đàn âm dương gọi hồn thế nhân
Một đời làm phúc cứu dân
Bao nhiêu nghiệt chướng xoay vần hóa không
Thổ mán mường đồng thì phục đức
Người tày nùng chúa thì độ cho
Chúa truyền đệ tử chớ lo
Hành nghề tạo phúc muôn đời nhớ ơn
Thường dạo cạnh sơn cùng bích thủy
Chúa băng rừng thăm thú động tiên
Xướng ca một cảnh thiên nhiên
Hai nàng thị nữ khăn miên theo hầu
Vấn khăn chàm tay đeo vòng bạc
Rẽ đường ngôi mườn mượt tóc mây
Hây hây vành nguyệt vơi đầy
Đáng thanh đáng lịch vẻ đầy khuôn trăng
Dáng tiên chúa cô hằng yểu điệu
Bước khoan thai nhẹ gót lên non
Dù cho nước chảy đá mòn
Thương đồng chẳng quản dù còn bao xa
Chúa về đồng muôn nhà kính phục
Nét hây hây mắt tựa sao xa
Chúa tiên linh ứng hay là
Gảy đàn non nước khúc ca chiêu hồn
Cân đàn then âm dương thấu tỏ
Lai giáng về ngọn cỏ chân mây
Hôm nay tụ họp về đây
Về nghe câu hát làm tôi chúa bà
Làm tôi chúa đồng gia hưng thịnh
Để cho đời nức tiếng thơm danh
Rồi mai chọn lấy ngày lành
Đàn tràng thiết lập cung nghinh chúa bà
Tamlinh.org
